Żabienica Grisebacha (E. grisebachii Small 1909) i jej najbardziej popularne formy

Przypomnijmy zatem systematykę Rataja dotyczącą tej sekcji. Należą do niej rośliny z gatunków mających (wg klucza a 1975 r.) kwiaty z 9-12 pręcikami, podwodne liście  kształtu lancetowatego do jajowatego, często podobne do liści nadwodnych, nasiona z krótkim dziobkiem (do 1/4 długości całego orzeszka), z 2-5 lub liczniejszymi gruczołami oraz 1-3 żeberkami bocznymi. Aktualnie w tej sekcji Rataj umieścił także nowo opisane gatunki (akceptowane przez pozostałych botaników), których liście nadwodne i podwodne zdecydowanie odróżniają się (E. decumbens, E. heikobleheri). W obrębie sekcji poszczególne gatunki wyróżniane są w oparciu o cechy, które ukazuje poniższy, nieprecyzyjny (patrz uwagi)  fragment zmodyfikowanego przez niego w 2004 r. starego klucza do oznaczania gatunków żabienic. 

 

1. (8)    Blaszki liściowe bez przeźroczystych znaczków …………………………………..……………………  2

2. (7)    Blaszki liściowe tylko 1,5-2 cm szerokie  ………………………………………...……………..………  3

3. (6)    Rośliny mające 5-10 liści. .Gruczoły na orzeszkach owalne, spłaszczone, nie wystające wyraźnie ponad
             powierzchnię orzeszków …………….…….……………………………………...………..……………  4

4. (5)    Brzegi blaszek liściowych kędzierzawe  ....................................................   E. intermedius (Mart.) Griseb.

5. (4)    Brzegi blaszek liściowych płaskie …………………………………..………   E. decumbens Kasselmann

             [ale (?); liście roślin tego gatunku ozdobione są wyraźnymi prześwitującymi znaczkami w formie linii – R. Kamiński]

6. (3)    Rośliny obficie ulistnione (do 100 liści w warunkach naturalnych). Miodowej barwy gruczoły na
             orzeszkach duże (w sensie wysokie), wystają wyraźnie ponad żeberka pokrywające orzeszki
             ……………………………………………………………………………………  E. heikobleheri Rataj

7. (2)    Blaszki liściowe 3-5 (10) cm szerokie  ……………..………………….…  E. martii Micheli (syn. E. major)
8. (1)    Blaszki liściowe z przeźroczystymi znaczkami  ……………………….………………………………..  9

9. (10)  Żeberka orzeszków mocno skrzydełkowate (tj. odstają od powierzchni) ………..    E. grisebachii Small

10. (9)  Żeberka orzeszków nie skrzydełkowate (niekiedy lekko odstające, lub jako wyraźne zgrubienia na powierzchni)   ...  11

11.(14) Podwodne liście różnią się kształtem się od nadwodnych   ………   …………………………………..…………  12

12.(13) Nadwodne liście sercowate (??? – na ilustracjach podstawa bl. l. owalna a nie sercowata), najszersze w odległości 1/3
             długości od podstawy bl. liściowej, podobne do liści E. bleherae; podwodne bl. liściowe najszersze
             jak u liści nadwodnych lub w połowie liścia  ………………………… ....……..……  E. amphibius Rataj

13.(12) Nadwodne liście z kędzierzawymi brzegami, blaszki liście podwodnych odgięte do tyłu (cecha nieprecyzyjna
                - na rysunkach w kluczu, oraz obserwowane w uprawie bl. liściowe pozostałych gatunków z tej grupy często także są odgięte do
                 tyłu,  a u roślin nadwodnych importowanych do ogrodu, ani u roślin podwodnych nie obserwowałem liści o kędzierzawych
                 brzegach)  ……………………………………………………………………………….    E. gracilis Rataj

14.(11) Nadwodne i podwodne liście prawie tego samego kształtu i wielkości  ……………………………….  15

15.(16) Unerwienie (liści podwodnych – RK)  barwy kasztanowatej (cecha zmienna, zależna od warunków uprawy występująca
                 niekiedy u młodych liści E. grisebachii, gracilis i amazonicus), kwiaty 0,7-0,8 cm średnicy  ..  E. parviflorus* Rataj

16.(17) Nerwy blaszek liściowych zielone, kwiaty o średnicy 1,3-1,6 cm …………………………………….   17

17.(18) Blaszki liściowe odgięte w tył na kształt sierpa, 2-3 cm szerokie   …………………  E. amazonicus Rataj

18. (17) Blaszki liściowe proste, 5-7 cm szerokie   ……………………………………..…….   E. bleherae* Rataj

Gatunki podkreślone – od kilkudziesięciu lat obecne w kolekcji wrocławskiego ogrodu botanicznego, oznaczone * - gatunki których stanowiska naturalne są nieznane, wyszczególnione drukiem pogrubionym - do których nazw istnieje consensus wszystkich botaników badających ten rodzaj.

Wiele przez Rataja wyszczególnianych gatunków z tej sekcji zostało pięknie opisanych w „Naszym Akwarium” przez śp. Prof. Kornobisa (2001a,b) i te opisy są nadal aktualne; tu przedstawię garść dodatkowych informacji wyjaśniających poczynione zmiany w ich systematyce.

Nieomal przez 40 lat opiekowałem się kolekcją roślin wodnych i błotnych we wrocławskim ogrodzie botanicznym w której jest utrzymywanych od 15-30 lat 8 taksonów (podkreślone w powyższym kluczu –) opisywanych roślin i stwierdzam, iż wielu przypadkach zawarte w kluczu Rataja różnice pomiędzy poszczególnymi gatunkami są niewielkie i zmienne.

Mogą one mieścić się w granicach naturalnego rozrzutu cech determinowanych przez czynniki chemiczne, biotyczne i klimatyczne siedlisk (patrz ekotyp i dywergencja) i niekiedy są widoczne u roślin pochodzących ze zróżnicowanych naturalnych stanowisk. Umieszczenie ich z powrotem w jednakowych warunkach spowoduje reakcję odwrotną; różnicujące cechy (o ile nie są utrwalone genetycznie) zaczną zanikać.
Doskonałym przykładem tego jest E. grisebachii Small (liczba chromosomów: 2n=22) oraz opisane przez Rataja jako nowe gatunki E. amazonicus (2n=22), E. gracilis i E. parviflorus (2n=22). Rośliny importowane z południowoamerykańskich i azjatyckich firm ogrodniczych w bardzo małym stopniu (lub wcale) różnią się od siebie z wyjątkiem triploidalnego E. bleherae (2n=33), który ma relatywnie szersze blaszki liściowe (fot. 1). 

Bardzo wyraźnie widać to w warunkach krótkiego dnia (Mühlberg 1986, Kornobis 2001a). Po kilku latach uprawy w tych samych warunkach, szczególnie szklarniowej, większość roślin jest identyczna, a po 20 latach nawet dotychczasowy E. bleherae staje się typowym E. grisebachii  (fot. 2, fot 13). W przypadku E. amphibius skąpe doświadczenia z uprawy nie pozwalają zająć mi jednoznacznego stanowiska.  

Należy jednak zauważyć, iż niektóre upodobnione do siebie w długotrwałej uprawie gatunki niekiedy lekko różnicują się po posadzeniu w nowym miejscu. W największym stopniu dotyczy to E. bleherae, szczególnie w uprawie akwariowej. W ostatniej  książce o żabienicach pani Kasselmann (2001) także to dostrzegła, pisząc, iż różnice są na tyle wyraźne, że w oparciu o niektóre cechy można zidentyfikować poszczególne rośliny. Z tego powodu proponowała ona pozostawienie utrwalonego w świadomości akwarystów podziału na E. grisebachii (syn. E gracilis, E. amphibius), dokładając tu nowy podgatunek E. grisebachii var. minor, E. amazonicus, E. bleheri i E. parviflorus. 

Podsumowanie

Nazewnictwo